26મી જાન્યુઆરી. પ્રજાસત્તાક દિવસ આપણા ભારતના બંધારણનો ‘જન્મદિવસ’. વિશ્વના મહાન દેશોના બંધારણમાંથી શ્રેષ્ઠ મુદ્દાઓ લઈ બનાવવામાં આવેલું આપણું બંધારણ શ્રેષ્ઠત્તમ ગણવામાં આવી રહ્યું છે. આપણા આ ‘વર્લ્ડ બેસ્ટ કોન્સ્ટિટ્યુશન’માં દેશનું તંત્ર સારી રીતે ચાલે તે માટે ઘણું બધું લખવામાં આવ્યું છે, પણ એમાં દેશના નાગરિકો માટે હક્ક અને ફરજો અંગે જે લખવામાં આવ્યું છે તે તો ખૂબ જ અદ્ભુત છે. બંધારણ મુજબ મને, તમને આપણને સૌને વાણી સ્વતંત્રતાનો હક્ક, ઇચ્છા મુજબનો ધર્મ પાળવાનો હક્ક, ન્યાય મેળવવાનો હક્ક એવા ઘણા બધા હક્ક, અધિકાર યાને કિ ફંડામેન્ટ રાઇટ્સ મળેલા છે, તેવી જ રીતે બંધારણમાં નાગરિકો માટે કેટલીક ફરજો પણ જાહેર કરાઈ છે. જેમ કે, બંધારણ, રાષ્ટ્રધ્વજ, રાષ્ટ્રગીતનું સન્માન જાળવવું, રાષ્ટ્રની એકતા-અખંડિતતા જળવાઈ રહે તેનો ખ્યાલ રાખવો, પ્રાકૃતિક સંપત્તિ અને રાષ્ટ્રીય સ્મારકોની જાળવણી કરવી એવી ઘણી ફરજોનો પણ બંધારણમાં ઉલ્લેખ છે.
પણ ભઈ આ તો બંધારણ મુજબ જાહેર થયેલ હક્ક અને ફરજો છે, પણ એ સિવાયના ઘણા હક્ક અને ફરજો તો આપણે જાતે-પોતે બનાવી નાખ્યાં છે અને એનો અમલ કરી રહ્યા છીએ. આવા દેશના નાગરિકો દ્વારા ‘સેલ્ફ મેન્યુફેક્ચર્ડ’ હક્ક અને ફરજો કયાં છે ખબર છે? નહીં ખબર? તો લો હોંભરો તારે…
ગંદકી કરવાનો હક્ક અને ફરજ:
આપણે ભારત દેશના નાગરિકો આખા દેશને ‘પોતાની મિલકત’ સમજીએ છીએ અને પોતાની મિલકતમાં તો જે કરવું હોય એ કરાય એવી માનસિકતા સાથે આપણે ચારે બાજુ ગંદકી કરતા રહીએ છીએ. ગંદકી ફેલાવવી એને આપણે આપણા હક્ક સમજીએ છીએ. સરકાર ગમે તેટલાં સ્વચ્છતા અભિયાનો કરે, પણ આપણે ‘ગંદકી કરવી એ અમારો જન્મસિદ્ધ અધિકાર છે’ એવું નક્કી કરી સતત, અવિરત, ચારેબાજુ ગંદકી ફેલાવ્યા જ કરીએ છીએ. ગંદકી ફેલાવવાના હક્કની પૂર્તિ કરવા માટે આપણે પાન, મસાલા, ગુટખા ખાઈ ગમે ત્યાં થૂંકવાની પ્રવૃત્તિને ફરજ ગણી એનો અમલ કરતા રહીએ છીએ. એ સિવાય ગમે ત્યાં કચરો ફેંકવો, જાહેર સ્થળોએ ખૂબ ગંદકી કરવી, મન ફાવે ત્યાં જાહેરમાં ‘એકી-બેકીની રમત’ રમવાની ફરજ નિભાવી ગંદકી કરવાના હક્કને અમલમાં મૂકતા રહીએ છીએ.
ઘોંઘાટ કરવાનો-ડિસ્ટર્બન્સ ઊભું કરવાનો હક-ફરજ:
આપણે ભારતના બધા જ નાગરિકો ખૂબ ઘોંઘાટપ્રિય પ્રજાજનો છીએ. બીજાની પરવા કર્યા વગર ગમે તે સમયે ખૂબ ત્રાસજનક ઘોંઘાટ કરવો એને આપણે આપણો હક્ક સમજીએ છીએ. આપણા આ ઘોંઘાટિયા હક્કને અમલમાં મૂકવા આપણે ઘોંઘાટી ફરજો અદા કરવા માંડીએ છીએ. અભૂતપૂર્વ ઘોંઘાટ કરવા આપણે જાહેરમાં ધાર્મિક કાર્યક્રમોનું આયોજન કરીએ છીએ, સભાઓ કરીએ છીએ, સરઘસો કાઢીએ છીએ, વરઘોડા લઈ નીકળી પડીએ છીએ, જાહેરમાં ગમે ત્યારે ફટાકડા ફોડીએ છીએ, મોબાઇલમાં ગમે ત્યારે, ગમે તે રીતે રાડારાડી કરી વાતો કરવા માંડીએ છીએ. ખૂબ જ નિષ્ઠાથી તીવ્ર ઘોંઘાટ કરવાની ફરજ નિભાવી લોકોને પરેશાન કરી, શાંતિનો ભંગ કરી ઘોંઘાટ કરવાના હક્કની મજા લઈએ છીએ.
ફાલતુ, વાહિયાત બકવાસ કરવાનો હક્ક અને ફરજો:
આપણા બંધારણમાં આપણને વાણી સ્વાતંત્ર્યનો હક્ક મળેલો છે. આપણે આપણા વિચારો મુક્ત રીતે વ્યક્ત કરી શકીએ છીએ, પણ આ હક્કનો દુરુપયોગ કરી આપણે ‘દે જ દે’ બકવાસ કરવાનો હક્ક જાતે બનાવી દીધો છે. કોઈપણ વ્યક્તિ પર કોઈપણ વિષય પર આપણે કંઈ પણ બોલવા માંડીએ છીએ, લખવા માંડીએ છીએ, આડેધડ બકવાસ કરી ‘ઝૂડમઝૂડ’ શરૂ કરી દઈએ છીએ. ઉગ્ર અને વ્યગ્ર બની જેમ ફાવે એમ લવારી કરીએ છીએ, દલીલો કરીએ છીએ. આપણા બકવાસ કરવાના હક્કને પરિપૂર્ણ કરવા આપણે ‘બકવાસી ફરજો’ નિભાવવા માંડીએ છીએ. જેના ભાગરૂપે આપણે ચાની કીટલીઓ પર, બગીચા બાંકડે, પાનના ગલ્લે, ગલીના નાકે, ઘરની બહારના ઓટલે ટોળું વળી બેસી જઈએ છીએ અને બોગસ વાતો મોટા અવાજે કરવા માંડીએ છીએ. આ ઉપરાંત મોબાઇલ ફોનમાં, સોશિયલ સાઇટ્સ પર, વોટ્સએપ, એફ.બી., ટ્વિટર પર ગમે એવું એલફેલ લખી ફરતું કરી દઈએ છીએ. કેટલાંક તો ટીવી ચેનલોમાં, સમાચારોમાં જઈ ‘ટોક શો’માં બેસી ખૂબ ભંગાર વાતો યાને કિ બકવાસનો મારો ચલાવતા રહે છે. આપણો આ ફાલતુ બહુ બકવાસનો હક્ક અને એની ફરજો ખૂબ ‘ન્યૂસન્સ’ ફેલાવે છે.
કાયદા-કાનૂન-નિયમ-રૂલ્સ તોડવાનો હક્ક અને ફરજો:
આમ તો આપણે ત્યાં ‘રૂલ ઓફ લો’ એટલે કે ‘કાયદાનું શાસન’ છે, પણ આ વાત એ માત્ર બોલવા-સાંભળવામાં સારી લાગે એવી વાત છે. બાકી આપણને બધાયને કાયદા અમલ નહીં કરવાની, નિયમો નહીં માનવાની, કાનૂન તોડવાની, રૂલ્સની ‘ઐસીતૈસી’ કરવાની જબરી ફાવટ છે. કાયદો હોય એને તોડવો જ જોઈએ આ વાતને આપણે પોતાનો અધિકાર માનીએ છીએ.
આપણા ‘કાયદાતોડ હક્ક’નું જડબેસલાક પાલન કરવા આપણે પ્રમાણિક રીતે કાયદા ઉલ્લંઘનની અપ્રમાણિક ફરજો નિભાવીએ છીએ. કાયદો હોય તો એમાં છીંડાં શોધી છટકવું એ આપણે નૈતિક ફરજ માનીએ છીએ. આ ઉપરાંત કાયદો તોડી અને પછી ‘તોડ-પાણી’ કરવા ‘સેટિંગ પાડવા, છેડા અડાડી છટકી જવું, ખિસ્સા ગરમ કરી ખોવાઈ જવું, લાંચ-રુશવત આપવી, સામા થવું, સરાસર ખોટું બોલવું આ બધી ફરજોનો અમલ કરી આપણે કાયદા તોડવામાં હક્કની માથાભારે બની મસ્તીથી મજા માણીએ છીએ.’
આ સિવાય ઘપલાં કરવાં, ગોટાળા કરવા, જુઠ્ઠાણાં ચલાવવાં, વિરોધ અને માત્ર વિરોધ જ કર્યા કરવો, ટાંટિયાખેંચ પ્રવૃત્તિ કરવી, લાગવગ લગાડી આગળ વધી જવું. ઘૂસણખોરી કરવી, કામકાજ કરવામાં દાંડાઈ કરવી, ફરજ નિભાવવામાં દોંગાઈ કરવી, મફતનું મારી ખાવું, આવાં ઘણાં ઘણાં હક્ક અને ફરજો આપણે જાતે બનાવી લીધાં છે. આપણા આવા જ લેભાગુ વર્તનના કારણે પ્રજાસત્તાક ભારત દેશની પ્રજાને ‘સટ્ટાક-સટ્ટાક’ તમાચા પડતા રહે છે. 1950ની 26મી જાન્યુઆરીથી અમલમાં આવેલા ‘બેસ્ટ’ બંધારણમાંથી કંઈક તો શીખો મારા વાલીડાંવ!
( વિનય દવે )
