“उनके यहाँ बच्चा हुआ है”

माँ की ख़ुशी में

कम से कम मैं तो शरीक़ नहीं होता था

मुझे यही लगता था

“बच्चा ही तो पैदा हुआ है”

अब जब मुहल्ले के

हर दूसरे-तीसरे घर में मातम पसरा है

मैं अकेला छत पर खड़ा रहता हूँ

एक अदद थाली की आवाज़ सुनने के लिए

मैं

थाली की आवाज़ सुनकर

नीचे वाले कमरे में जाना चाहता हूँ

और माँ को बताना चाहता हूँ

“उनके यहाँ बच्चा हुआ है”

.

मेरी कविताएँ वैसी नहीं है जैसी हुआ करती हैं

इनमें प्रकृति का चित्रण नहीं

इनमें स्त्रियों का सौंदर्य नहीं

इनमें जीवन का दर्शन नहीं

इनमें वह तैयारी नहीं जैसी मंझे हुए कवि करते हैं

.

लेकिन मैं क्या करूँ श्रीमान

मैं जब सुबह सो कर उठता हूँ

तो इस दुनिया को देखकर मेरे दिल में एक हूक-सी उठती है

अगर पाँच हज़ार बरसों में यहीं तक पहुंचना था तो नंगे-असभ्य-निरक्षर भले थे हम

.

लेकिन मैं क्या करूँ श्रीमान

सुबह से शाम तक आते-आते

कितनी बुरी तरह थक जाते हैं मेरे आस-पास के लोग

ये मरना चाहते हैं लेकिन सोचते हैं मरने में कष्ट होगा

इससे बेहतर है जिये जाते हैं

मैं इन्हें झिंझोड़ना चाहता हूँ लेकिन मैं होता कौन हूँ

.

लेकिन मैं क्या करूँ श्रीमान

इस दुनिया की रात तो अंधेरे से भी काली है

प्रेमियों-स्त्रियों-बुजुर्गों के दुःख कितने भयानक हैं

भूखों के उनसे भी अधिक दारुण और डरवाने

मैं इन सबका साक्षी हूँ श्रीमान

.

तब मैं डायरी उठाकर

उसके पीछे अपना काला मुँह छिपा लेता हूँ

आड़ी-तिरछी लकीरें खींचता हूँ

और उन लकीरों को बिना किसी खास तैयारी के

कविताओं के बहुत बड़े डस्टबिन में बिना किसी अफसोस के फेंक देता हूँ श्रीमान

.

कुछ नहीं हो सकता

कुछ नहीं हो सकेगा

जैसी बातें करते-करते

कब मेरी आँख लग जाती है

मुझे ख़ुद ही पता नहीं चलता श्रीमान

.

फिर सुबह

वही दुनिया वही दुख

वही शाम वही थकन

वही रात और वही काला अंधेरा

कविता मुझ मजबूर की मजबूरी है

जैसे जीवन को घसीटना इस दुनिया की

मैं जानता हूँ श्रीमान

मेरी कविताएँ वैसी नहीं हैं जैसी हुआ करती हैं..!

.

મોત તારી કારી નિષ્ફળતાં ઘડીભર જોઈ લે,

કેટલાં હૈયે સ્મરણ મારાં બિછાવીને જાઉં છું!

.

એક એવું પુસ્તક જેણે ખરાં સમયે મને પુસ્તકોનાં પ્રેમમાં પાડી અને એ પુસ્તક વાંચ્યા પછી વાંચનની જાણે ઘેલછા લાગી અને વાંચન એ મારી લાઈફનું એક અભિન્ન અંગ બની ગયું. જો કદાચ સમજ આવ્યાં પછી પહેલું પુસ્તક આ ન વાંચ્યું હોત તો શક્ય છે કે હું પુસ્તકો સાથે આટલી નિકટતાં ન કેળવી શકી હોત. એક વખત એવો પણ હતો કે મારું બીજું સરનામું એટલે અમદાવાદની એમ.જે. લાઈબ્રેરી. બસ એ પછીથી હું વાંચતી જ ગઈ અને બસ આજ સુધી વાંચે જ રાખ્યું.

.

અને એ વિશેષ પુસ્તક એટલે ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ અને એનાં સર્જક એટલે કે શ્રી કુન્દનિકા કાપડિયા જેમણે ૩૦ એપ્રિલ એટલે કે આજ રોજ ગયાં વર્ષે સદેહે ભલે વિદાય લીધી પણ મારી જેમ કેટલીય સ્ત્રીઓનાં મનમાં એ ખુલ્લું આકાશ આજેય વસેલું હશે જે એમણે વર્ષો પહેલાં રચેલું.

.

ભારતીય નારીની ગરિમાપૂર્ણ છબી ધરાવતાં એક શાલિન સન્નારી એટલે શ્રી કુન્દનિકા કાપડિયા..!! સાહિત્યમાં સ્ત્રી ગૌરવના પર્યાય સમ, ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ નામની પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી કૃતિનાં લેખિકા અને પરમ શ્રદ્ધેય ઋષિ મકરંદ દવેનાં પત્ની શ્રી કુન્દનિકા કાપડિયાને આજે એમની પ્રથમ પુણ્યતિથિ પર સાદર વંદન..!!

.

સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાનાં લિંબડી ગામે જાન્યુઆરી ૧૧, ૧૯૨૭ માં જન્મેલા શ્રી કુન્દનિકા કાપડિયાનો સમગ્ર પરિવાર વેપારી હોવાં ઉપરાંત શિક્ષણપ્રેમી હતો. કન્યાશિક્ષણ એ જમાનામાં બહુ જ ઓછું હતું તો પણ એમનાં શિક્ષણ માટેનાં અનુરાગને તેમનાં પરિવારજનોએ પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. તેમનું પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ ગોધરામાં, સ્નાતક શિક્ષણ ભાવનગરની પ્રસિદ્ધ શામળદાસ કોલેજમાં અને અનુસ્નાતક શિક્ષણ મુંબઈ ખાતે થયું હતું.

.

વિદ્યાર્થી અવસ્થાથી જ તેઓ મૌલિક સાહિત્ય ક્ષેત્રે આરંભ કરી ચૂક્યાં હતાં. એક ઉત્તમ વાર્તાકાર, નવલકથાકાર એવાં તેઓ ૧૯૪૮માં ભાવનગરથી રાજકારણ અને ઈતિહાસનાં વિષયો સાથે બી.એ. થયેલાં. ૧૯૫૫થી ૧૯૫૭ સુધી ‘યાત્રિક’ ને ૧૯૬૨થી ૧૯૮૦ સુધી ‘નવનીત’નાં સંપાદક રહી ચૂકેલા. ૧૯૮૫નો સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હીનો પુરસ્કાર આમ જોવાં જઇયે તો એમનું સાહિત્યિક પ્રદાન બહુવિધ સ્તરો પર પથરાયેલું છે. તેમણે નવલકથાઓ પણ લખી છે અને વાર્તાસંગ્રહો પણ આપ્યા છે. નિબંધકાર તરીકે પણ તેમનું પ્રદાન બહુમૂલ્ય છે.

એમના વાર્તાસંગ્રહોમાં ‘પ્રેમનાં આંસુ’ (1954) તથા ‘વધુ ને વધુ સુંદર’ (1968), ‘કાગળની હોડી’ (1978) અને ‘જવા દઈશું તમને’ (1983) મુખ્ય છે. ફિલસૂફી, સંગીત ને પ્રકૃતિ જેવા વિષયોને વિશેષ રીતે પ્રયોજતી એમની વાર્તાઓમાં રહસ્યમયતાં કોઈ ને કોઈ રીતે આલેખાયેલી હોય છે.

.

એમણે લખેલી ત્રણ નવલકથાઓ પૈકી પહેલી ‘પરોઢ થતાં પહેલાં’ (1968) જીવનમાં પડેલા દુઃખના તત્ત્વને અતિક્રમીને મનુષ્ય પોતાના આનંદરુપ સાથે શી રીતે અનુસંધિત થઈ શકે એ મૂળભૂત પ્રશ્ન છેડીને કલાત્મક ધ્વનિમયતાથી પરોઢનાં આશાકિરણની ઝાંખી કરાવતી કથા છે.’ ‘અગનપિપાસા’ (1972) બુદ્ધિ કરતાં હૃદય પરની આસ્થા પ્રગટ કરીને નવો દ્રષ્ટિકોણ પ્રગટ કરતી કથા છે.‘ સાત પગલાં આકાશમાં’ (1984) નામની એમની બહુચર્ચિત દીર્ધનવલ આધુનિક નારીનાં વિદ્રોહની કંઈક અંશે દસ્તાવેજી કથા છે.

.

એમણે ત્રણેક અનુવાદો આપ્યા છેઃ શ્રીમતી લોરા ઈંગ્લસ વાઈલ્ડર નામની લેખિકાની નવલકથાનો અનુવાદ ‘વસંત આવશે’ (1962) મેરી એલન ચેઝના જીવનના-ખાસ કરી બાળપણના અનુભવોનો સાહિત્યિક સુષમાવાળો અનુવાદ ‘દિલભર મૈત્રી’ (1963) અને બંગાળી લેખિકા રાણી ચંદના- પ્રવાસ વર્ણનનો અનુવાદ ‘પૂર્ણકુંભ’ (1977). ઉપરાંત એમનાં પ્રકીર્ણ લેખોનો સંગ્રહ ‘દ્વાર અને દીવાલ’ (1955), પ્રાર્થના સંકલન ‘પરમસમીપે’ (1982) પણ નોંધપાત્ર છે. (પુસ્તકો અને વર્ષની માહિતી વિકિપીડિયા માંથી સાભાર).

.

આમ છતાં જે કેટલીક કૃતિઓએ સમગ્ર સમાજની ચેતનાં જગાવવામાં બહુ મોટું કામ કર્યું તેમાં યશસ્વી નવલકથા ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ ને મુખ્ય ગણવી પડે. ‘સાત પગલાં આકાશમાં’ એ સ્ત્રી અને પુરુષો વચ્ચેનાં સંબંધોની સંકુલ અને નાજુક સમસ્યાઓનાં સંદર્ભે નારીજીવનની વ્યથાને નિરુપતી, સ્ત્રીનું અસ્તિત્વ અને તેની અસ્મિતાં વચ્ચેનાં સંઘર્ષની કથા છે. આ કથાનું શીર્ષક લાક્ષણિક છે. સાત પગલાં દ્વારા સપ્તપદી-લગ્નજીવન સુચવાયુ છે, તો ‘આકાશ’ દ્વારા એ વ્યવધાનમાંથી મળતી મુક્તિ સુચવાઈ છે. તેમણે પોતાનાં ઘણાં ચિંતનાત્મક લખાણો ”ઈશા કુન્દનિકા”નાં નામે પણ લખ્યાં છે.

.

એમણે લખેલ પ્રાર્થનાઓનો સંગ્રહ ‘પરમ સમીપે’ તેમાં વ્યક્ત થયેલી પ્રાર્થનાઓની ઋજુતા, આર્જવ અને ખાસ તો પરમશક્તિ પ્રત્યેના સમર્પિતભાવના કારણે એટલો લોકપ્રિય બન્યો છે કે વર્ષોથી તે બેસ્ટ સેલર તરીકે પંકાય છે. પુસ્તકો વસાવતાં પ્રત્યેક ગુજરાતી પરિવારમાં આ પ્રાર્થના સંગ્રહ આજેય જોવા મળે છે.

.

સ્ત્રી સહજ સંવેદના, પોતાની પ્રતિભાનાં બળે ગુજરાતી સાહિત્યની પ્રતિષ્ઠા વધારનાર, બહુવિધ સ્તર પર સાહિત્યનું સર્જન કરનાર, જાહેરજીવનમાં આધૂનિકતાની ઘેલછા વગર પરિધાન અને વ્યવહારમાં પરંપરાનો આદર કરનાર, આ કક્ષાનાં લેખિકાની વિદાયનો ખાલીપો સદાય અનુભવાશે. તેમની ખોટ તેમની વલસાડ નજીકની કર્મભૂમિ ‘નંદિગ્રામ’ ને તો શું, પરંતુ સમગ્ર ગુજરાતનાં સાહિત્ય અને સંસ્કાર જગતને કદી નહી પૂરાય.

.

આજે ફરી એક વાર ભીનાં થયેલાં આંખોનાં ખૂણેથી એમને પ્રથમ પુણ્યતિથિ પર સાદર વંદન..!!માત્ર હું જ નહિ મારી જેમ કંઈ કેટલાંય લોકો આજે એમની સાથે ગાળેલી અમૂલ્ય ક્ષણો કે એમની સાથે જોડાયેલી અવિસ્મરણીય યાદોમાં સાચાં હૃદયથી એમને યાદ કરી મનોમન ભીંજાઈ રહ્યાં હશે..!!

.

( વૈભવી જોશી )

કરો ખમૈયા કરો

મહાકાળના કાળ તમે વિકરાળ રૂપ કાં ધરો ?

કરો ખમૈયા કરો

તમે જ ફૂંક્યા હતા દેહમાં પ્રાણ તમે કાં હરો ?

કરો ખમૈયા કરો

.

કેમ અમારું દુઃખ નજરમાં નથી આપને ચડતું ?

પ્રાણવાયુને માટે જીવન જ્યાં ને ત્યાં તરફડતું !

કોઈ ઝાડ ક્યાં કહે પર્ણને ભર વસંતમાં ખરો

કરો ખમૈયા કરો

.

નથી કોઈને માંગ્યો મળતો એક ઉછીનો શ્વાસ

તમે જ બોલો કોના પર એ મૂકે હવે વિશ્વાસ ?

અરે આટલા ક્રૂર બની આ ધરતી પર ના ફરો

કરો ખમૈયા કરો

.

તમે જ સૌથી વધુ લૂંટો છો જીવનરસનો લ્હાવો

તમે જ એ બૂઝાતી આંખે દીવો ફરી પ્રગટાવો

હે કરુણામય ક્રોધ ત્યજી આનંદ રૂપે અવતરો

કરો ખમૈયા કરો

.

( કૃષ્ણ દવે )

भूलना मत कुदरत ने तुम्हे बिना मांगे ही सब दे दिया है, देने के इस दौर में बन जाना कभी कभी कोई कर्ण

या

बन जाना दुखों की भट्टी में पक कर पत्थर बनी हुई अहिल्या के राम

संवेदना की पी.पी.ई कीट पहन कर तुम भी बन सकते हो बिना डिग्री के नर्स/डॉक्टर,

बिना स्टेथोस्कॉप के चलेगा मेरी जान

खुदा के वारिस तुम

खुदा सा जायका रखना और

_________कहते रहना “दो बोल जिंदगी के”

.

( हिना आर्य )

वबा – महामारी

ઓળખ તું આ રોગને

એનો રાખ તું થોડો ડર

એક સાંધવા મથે તબીબો

તૂટે છે સત્તર

.

આભ ફાટ્યું છે ત્યારે તું પણ

બે બખિયા તો ભર

છીંડા શોધવા , છીંડા પાડવાનું

તો તું ના કર !

.

ધ્યાન રાખજે પોતાનું

તું પોતાનાં ખાતર

હાથ જોડીને કહું છું

તારી વાટ જૂવે છે ઘર

.

નિંદા કરવા માટે પણ તો

જીવવું છે આખર

જીવતા હશે તો ભદ્રા પામશે

જીવન છે સુંદર

.

એની દુનિયા સાચવી લેવા

એ તો છે હાજર

પણ ગિરધારીયે રાજી રે’શે

તું પણ ટેકો ધર

.

( તુષાર શુક્લ )

અગાઉનાં લેખમાં આપણે અટકેલાં હોલિકાની અધુરી વાત પર તો એક પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર હોલિકાની ભટકતી આત્મા દ્વાપર યુગમાં વ્રજમાં જ્યાં બાળ કનૈયાની લીલા ચાલતી હતી ત્યાં પહોંચી ગઈ. મથુરામાં કંસે અનેક રાક્ષસો, દૈત્યો અને કૃત્યાઓને પોતાનાં વશમાં કરી રાખ્યા હતા. તેમાં હોલિકા તે વખતે ઢુંડા નામની કૃત્યા તરીકે ઓળખાતી હતી એનો પણ સમાવેશ થતો હતો.

.

કંસે ઢુંડાને કૃષ્ણને મારવા માટે વ્રજ તરફ મોકલી એટલે તે કૃષ્ણને મારવા માટે વૃંદાવન જાય છે અને એ દિવસે હોળી હતી. આજ કથા અન્ય લોકવાયકાઓ મુજબ કોઈ રઘુ રાજાનાં રાજ્યકાળમાં બની હતી એ રીતે પણ પ્રચલિત છે. અલગ-અલગ માન્યતાઓ અનુસાર આ કૃત્યાનું નામ ઢુંઢા કે ધુન્ડી પણ જણાવાયું છે. વૃંદાવનનાં બાળકો તો પંચમીથી જ નંદગાંવ અને બરસાનાં વચ્ચે સૂકાં લાકડાં, કંડી વગેરે એકત્ર કરતાં હતાં. પૂનમ સુધીમાં તો એ નાની ટેકરી જેટલો વિશાળ ઢગલો થઈ ગયો હોય.

.

એ દિવસે બાલ ગોપાલ તો ઘરે સૂઈ રહ્યા હતાં અને બાલ ગોવાળો હોળીકા દહનની તૈયારી કરતાં હતા. એ જ સમયે બાળકોને રસ્તામાં વિશાળકાય પર્વત જેવી મહિલાનો પડછાયો દેખાયો. તેના વાળ વડલાની વડવાઈઓની માફક ચારે તરફ ફેલાયેલા હતા. આંખો બળતા અંગારા જેવી લાલ હતી. લાંબી જીભ બહાર લટકતી હતી. વૃંદાવનનાં બાલ ગોવાળો આવા રાક્ષસોથી અપરિચિત ન હતા. કંસની મહેરબાનીથી આવતાં આવાં રાક્ષસોનો કૃષ્ણ-બલરામની મદદથી વધ કરી ચૂક્યા હતાં. આ વખતે બાલ ગોવાળોએ સમૂહે વિચાર્યું કે કાનાને જગાડવો નથી. આપણે એકલા જ આ કૃત્યાનો ખાતમો કરી નાખીએ.

.

બાલ ગોવાળોએ ખુબ શોર મચાવ્યો એટલે કૃત્યા હોલિકા ભાગીને લાકડાં-પાન-કંડીકાનાં મોટા ઢગલાં પર પડી ગઈ. બાલ ગોવાળોએ તેને આગ ચાંપી દીધી. કૃત્યાનો વ્રજમાં મોક્ષ થઈ ગયો. બીજા દિવસે સવારે બાલ ગોવાળોએ પાણી નાખી રાખને ઠંડી કરી અને એ રાખ અને ભીની માટીને એકબીજા પર ઉડાડવા લાગ્યા. એ રીતે હોળી પછી ધુળેટીનો આરંભ થયો. યુગોથી જે વ્રજમાં ચંદન, અબીલ-ગુલાલ અને ફૂલોનાં રંગથી હોળી ખેલાતી ત્યાં હવે કૃત્યા હોલિકાથી મુક્તિ મેળવ્યા બાદ રંગોની સાથે ગોબર-કીચડ સાથે પણ હોળી ખેલાય છે.

.

અમુક માન્યતાઓ અનુસાર કૃત્યાનો બનાવ બન્યાં પહેલાં પણ વૃંદાવનમાં હોળી રમાતી હતી. હોળીનાં તહેવારનો સંબંધ રાધા અને કૃષ્ણની પ્રેમકથા સાથે પણ છે. વસંતમાં એકબીજા પર રંગ નાંખવો એ તેમની લીલાનો જ એક ભાગ મનાયો છે. ત્યારબાદ આ પરંપરા બની ગઈ અને કદાચ એ જ કારણ છે કે મથુરામાં ફૂલોથી પણ હોળી રમવામાં આવે છે. એક લોકવાયકા મુજબ એક વાર બાલગોપાલે માતા યશોદાને પૂછ્યું કે તે પોતે રાધાની જેમ શ્વેત વર્ણનાં કેમ નથી. યશોદા માતાએ મજાકમાં કહ્યું કે રાધાનાં ચહેરા પર રંગ લગાવવાથી રાધાનો રંગ પણ કનૈયાની જેવો થઈ જશે. આના પછી કાનાએ રાધા અને ગોપીઓની સાથે રંગોથી હોળી રમી અને ત્યારથી આ પર્વ રંગોનો તહેવાર તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

.

એક પૌરાણિક કથા શિવ-પાર્વતીની પણ છે. આ દિવસે ભગવાન શિવે કામદેવનું દહન કર્યું હતું. દક્ષ પ્રજાપતિનાં યજ્ઞ પછી સતીએ પાર્વતી તરીકે જન્મ લીધો. તેમણે શિવજીને મેળવવા માટે ભારે તપ કર્યું. પરંતુ શિવજી ધ્યાનમગ્ન હતા. તેમનાં ધ્યાનને ભંગ કરવા માટે અંતે પાર્વતીજીએ કામદેવનો સહારો લેવાનું નક્કી કર્યું. કામદેવને આહ્વાન કરીને તેમને મદદ કરવા જણાવ્યું. કામદેવે ભગવાન શિવ પર તીર ચલાવ્યું અને શિવજીનું ધ્યાનભગ્ન થતાં તેઓ ક્રોધિત થયા. તેમણે ત્રીજું નેત્ર ખોલ્યું અને કામદેવને ભસ્મ કરી દીધા.

.

આ બાજુ કામદેવનાં પત્ની રતિ વિલાપ કરવાં લાગ્યાં અને શિવજીને યાચના કરી કે કામદેવને ફરી જીવીત કરી દે. ભોળા ભંડારી પીગળી ગયા અને તેમણે વચન આપ્યું કે કામદેવ હવેથી બધા લોકોનાં મનમાં રહેશે. આ કથા કહે છે કે એક બાજુ કામદેવને ભસ્મ કરવાની વાત છે તો બીજી બાજુ એમની પત્નીનાં વિલાપ અને પુનર્જીવનની કથા છે. એટલે રતિ અને કામદેવનાં પ્રેમને કારણે તેને પ્રેમોત્સવ પણ કહેતાં હોય છે. આ દિવસે લોકો રતિવિલાપમાં ગીતો ગાય છે. આમ કામદેવ ભસ્મ થયા તે દિવસની યાદમાં પણ હોળી સળગાવવામાં આવે છે અને તેમનાં જીવિત થવાની ખુશીમાં રંગોનો તહેવાર મનાવવામાં આવે છે.

.

કાશીની હોળીનો પણ અનોખો જ મહિમા છે. અન્ય એક માન્યતાં અનુસાર ભગવાન શિવ રંગભરી એકાદશીએ પાર્વતીનું આણુ કરીને પિતૃગૃહેથી કાશી લાવ્યાં હતાં. કાશીમાં ‘રંગભરી’ એકાદશી એટલે કે હોળી પહેલાંની અગિયારસથી જ હોળીનો શંખનાદ થઈ જાય છે. કાશીમાં એવી માન્યતા છે કે એ દિવસે રંગ એકાદશીના રોજ શિવશંકર પર્વતરાજ હિમાલયનાં ઘરેથી દેવી પાર્વતીનું આણુ કરીને પોતાની સાથે કાશીમાં લાવ્યાં હતાં. એટલે કાશીમાં એ દિવસથી, અગિયારસથી જ રંગભરી હોળીના પર્વની શરૂઆત થઈ જાય છે. આજે પણ કાશીમાં આ પરંપરા જળવાઈ રહી છે. કાશીવાસીઓ જાનૈયા બનીને માતા પાર્વતીની ડોલી ઉઠાવીને ચાલે છે અને વિશ્વનાથ મહાદેવનાં ઘરે દેવીના આગમન નિમિત્તે ભવ્ય રીતે અબીલ-ગુલાલથી હોળી રમાય છે. એ પછી દિવસો સુધી કાશીમાં હોળીનો માહોલ જમાવટ કરે છે.

એક માત્ર હોળીનું પર્વ એવું છે કે હિંદુઓનાં બંને મુખ્ય આરાધ્ય દેવ ભગવાન શિવ અને શ્રી વિષ્ણુનાં માનમાં હોળી રમાય છે. વ્રજ, વૃંદાવન, મથુરા-બરસાનામાં કૃષ્ણકનૈયા હોળી ખેલે છે તો અવધમાં રઘુવીરા ભગવાન રામ પણ હોળી ખેલે છે. લોકમાનસ રામનાં હાથમાં કનક પિચકારી પકડાવી દે છે તો લક્ષ્મણનાં હાથમાં અબીલ-ગુલાલ. ભોળાનાથ શિવશંકર ભસ્મની હોળી પણ ખેલે છે. તો હાસ-પરિહાસનાં આ પર્વમાં લોકગીતનાં માધ્યમથી રાધા શ્રીકૃષ્ણને કહે છે કે, ‘આજે તમે રાધા બનો શ્યામ, હું બનીશ નંદલાલ’ આવું કહીને રાધા હોળીની બાજી પોતાના હાથમાં લઈ લેવા ઇચ્છે છે. આ કલ્પના જ કેટલી મધુર છે..!!

.

ફાગણ સુદ પૂનમ પછીનો દિવસ ફાગણ વદ – ૧ (પડવો) નો દિવસ હતો. જેને આપણે ‘ધૂળેટી’નાં નામથી ઓળખીએ છીએ. સાથોસાથ ફાગણ વદ ૨ ને દિવસે ભરતખંડનાં રાજા શ્રીનરનારાયણ ભગવાનનો પ્રાગટ્ય દિવસ હોવાથી ભારતનાં ઘણાં રાજ્યોમાં એમનો પ્રાગટ્યદિન પણ ઊજવવામાં આવે છે. આ જ દિવસે દ્વાપર યુગમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને ગોપ-ગોપીઓએ નવીન ફૂલોથી શણગારી ફૂલનાં હિંડોળે હિંચકાવ્યાં હતા અને ગુલાલ રંગ ઊડાડી રંગોત્સવ મનાવ્યો હતો. એટલે આ દિવસ ‘ફુલદોલ ઉત્સવ દિન’ તરીકે વૈષ્વણ-ભક્તિ સંપ્રદાયમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે. હોળીનો બીજો દિવસ ફુલદોલોત્સવ, હોલોત્સવ, પોંખોત્સવ કે રંગોત્સવનાં નામથી પણ પ્રખ્યાત છે.

હોળીનું વર્ણન ઘણાં પહેલાથી જ આપણને જોવા મળે છે. પ્રાચીન વિજયનગર સામ્રાજ્યની રાજધાની હમ્પીમાં ૧૬મી શતાબ્દીનું ચિત્ર મળે છે જેમાં હોળીનાં પર્વ ને કોતરવામાં આવ્યું છે. તેમજ વિવિધ પર્વતોની જોડે રામગઢમાં મળેલાં આશરે ૩૦૦ વર્ષ જુનાં અભિલેખમાં પણ આનો ઉલ્લેખ મળે છે.

.

પરંતુ વર્તમાન સમયમાં જ્યારે-જ્યારે આ ઉત્સવ ઉજવવામાં છે ત્યારે-ત્યારે રંગોત્સવમાં ઘણી બધી જગ્યાએ સ્ત્રી-પુરુષો મર્યાદા તોડી, સંયમ ચૂકી અને જે રીતે હોળી રમે છે એ જોતાં આ દિવસો અશ્લીલતાથી ઉભરાઇ જતાં હોય એવું લાગે છે. સાથો સાથ એવાં-એવાં ફટાણાં કે ગીતો ગવાય છે જેનાથી સમાજમાં ઘણી વિકૃતિઓ ઉત્પન્ન થાય છે અને ઘણી વાર આત્મઘાતક પરિણામો પણ સમાજની સામે આવતાં હોય છે.

જો વસંતમાં કામનું જોર વધ્યું છે તો શિવજી દ્વારા તેને નષ્ટ પણ કરવામાં આવ્યું હતું એ આપણે ક્યારેય પણ ભુલવું ન જોઈએ..!!

.

( વૈભવી જોશી )