.

દરિયો કહો તો દેખાડી દઉં પણ મોજાંને ચીંધવા સ્હેલાં નથી.

જંગલ ને ઝાડ-પાન વીંધી હું દઉં પણ પાણીને વીંધવા સ્હેલાં નથી.

.

એક એક ફૂલની આપું ઓળખ

પણ સૌરભને કેમ આપું સારવી ?

બહુરૂપી વાદળાંને આંખમાં વસાવું

પણ વીજળીને કેમ કરી ધારવી ?

કહો તો આ અજવાળાં ઓઢાળી દઉં પણ અંધારાં પીંજવા સ્હેલાં નથી.

    દરિયો કહો તો દેખાડી દઉં પણ મોજાંને ચીંધવા સ્હેલાં નથી.

 .

શબ્દો જો હોય તો કાગળ પર મૂકું

પણ મૌનને હું કેમ આપું વાચા ?

તારી સંગાથે સાચો સંબંધ : પછી

લાગે સંબંધ બધા કાચા.

કહો તો આ પ્હાડને ઊંચકી હું લઉં પણ ઝરણાંને ઝીલવાં સ્હેલાં નથી.

દરિયો કહો તો દેખાડી દઉં પણ મોજાંને ચીંધવા સ્હેલાં નથી.

 .

( સુરેશ દલાલ )

.

એક મકાન હતું. મકાનનો રંગ પીળો હતો. માણસના રંગ જેવો જ. મકાનને અને માણસને સ્કેવર – ફૂટનો નાતો હતો. માણસને બીજા માણસ સાથે હોય છે એવો જ. એક મકાનને ફ્લેટ હતા. કોઈક નાના, કોઈક મોટા, – જૂના જમાનામાં રાજાને કુંવર હોય એવા. બે રૂમ અને કિચનનો ત્રિકોણ હતો, ટૂથબ્રશ જેવી બાલ્કની હતી અને હાથ સાંકડા કરીને ટુવાલથી શરીર લૂછી શકો એટલો મોટો બાથરૂમ હતો. હાથરૂમ ભયો ભયો, બાથરૂમ જિયો જિયો, જિયો જિયો, ભયો ભયો ! ભયો ભયો, જિયો જિયો !

 .

-પછી તો ન પૂછો વાત. રાત ને દિવસ, દિવસ ને રાત લીલાલહેર, લીલાલહેર. ઘેર ઘેર લીલાલહેર. એક ફ્લેટમાં એક બાબો હતો, એક બેબી હતી. બાબો કોન્વેન્ટમાં જાય, બેબી કોન્વેન્ટમાં જાય. બન્ને જણ ‘જેક એન્ડ જિલ. વેન્ટ અપ ધ હિલ’ એવું એવું ગાય કે પૂછો નહીં વાત. ‘હિકરી ડિકરી ડોક.’ રાત ને દિવસ, દિવસ ને રાત, જોકમજોક. રામાયણનો પાઠ અંગ્રેજીમાં વાંચે અને બોલે ‘રામા લિવ્ડ ઇન અ ફોરેસ્ટ !’ મા રાજી થાય, બાપ રાજી થાય. બહુ રાજી રાજી થાય એટલે લિફ્ટમાં આવે ને લિફ્ટમાં જાય.

 .

એક દિવસ તો ગજબ થઈ. અજબ થઈ, ભઈ ગજબ થઈ. બાબાએ પૂછ્યું :”મમ્મી, જેક એન્ડ જિલ હિલ પર કેવી રીતે ગયાં ? લિફ્ટમાં ગયાં, મમ્મી ? મમ્મી હિલ પર જવા માટેની લિફ્ટ કેવી હોય ?”

 .

મમ્મીએ તરત ઓફિસમાં ફોન કર્યો અને કહ્યું કે આપણો બાબો હોશિયાર છે. કેવા બૅફલ કરે એવા ક્વેશ્ચન પૂછે છે. સ્માર્ટ અને નૉટી બૉય છે.

 .

પડોશીને ફોન કરીને કહ્યું કે બાબાએ તે કંઈ સવાલ પૂછ્યો છે. સવાલ તે કંઈ સવાલ પૂછ્યો છે ! પડોશીએ કહ્યું કે હવેનાં છોકરાંની તો વાત જ જવા દો. મારી બેબી શું સરસ રીતે કૃષ્ણ ભગવાનની વાત કરે છે. કહે છે કે કૃષ્ણનો રંગ તો ડાર્ક હતો.એને બટર બહુ ભાવે. ફ્રીજ ખોલ બંધ કરે અને બટર લઈ લે. બોલથી રમ્યા જ કરે, એક દિવસ બોલ રિવરમાં પડ્યો ને નાગની વાઈફે પછી બોલને અને લોર્ડ કૃષ્ણાને બચાવી લીધા. શું સ્માર્ટ જનરેશન છે ! જનરેશન ભયો ભયો, જનરેશન જિયો જિયો, જિયો જિયો, ભયો ભયો ! ભયો ભયો, જિયો જિયો !

 .

એક એક મકાનમાં હોય છે ફ્લેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ – એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ. કોઈને ત્યાં ડોગ, કોઈને ત્યાં કેટ. બધું જ પાળેલું. બારી પર પડદા પાળીએ. બાલ્કનીમાં, ટેરેસમાં ઝાડ પાળીએ, પાન પાળીએ. ભગવાન પણ પાળેલા. ગોખલામાં પંપાળેલા. ડ્રોઈંગરૂમનો ખૂણેખૂણો, કેવો ભરેલો, ક્યાંય ન ઊણો. વોલ ટુ વોલ કાર્પેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ. એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ.

 .

બેડરૂમમાં કોસ્મેટિક્સ, મિરર, નાઇટી, સ્લિપર, સ્લીપંગ-પિલ્સ, કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ્ઝ, પ્લેબોય, પેન્ટિંગ, મ્યુઝિક, ઝીંકાઝીંક, લમણાઝીક, માથાઝીક. આર્ગ્યુમેન્ટસ, સામસામા માંડ્યા કેમ્પ્સ; અમે ડ્રોઈંગરૂમમાં હસીએ, અમે બેડરૂમમાં ભસીએ, પાળેલો ડોગ, પાળેલી કેટ; એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ. જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ. ધિસ એન્ડ ધૅટ, ધૅટ એન્ડ ધિસ, કિસમકિસ, ભીંસમભીંસ, ધિસ એન્ડ ધૅટ. લેફ્ટ, રાઇટ, રાઇટ, લેફ્ટ.

 .

લંચ, ડિનર, પાર્ટી, રિસેપ્સશન્સ. પિકનિક, ફિલ્મ્સ, ડ્રામા, – રામા લિવ્ડ ઇન અ ફોરેસ્ટ.

 .

કોઈકને ત્યાં જવું હોય તો પૂછીને જવાનું. શોકસભામાં જવું હોય તો આંખ લૂછીને જવાનું, બધું જ ક્રમ પ્રમાણે, બધું જ નિયમ પ્રમાણે, બધું જ પ્રમાણે પ્રમાણે. મોટેથી હસાય નહીં. છીંક ખાવાની અને ‘એક્સ્ક્યૂઝ મી’ બોલવાનું. પાસે રાખવાના ફિક્કા ફિક્કા-ત્રણચાર સિક્કા. ‘થેન્ક યુ, સોરી, હેપી ટુ સી યું.’ યુ, યુ, આઈ યુ. આઈ યુ. વિઝિટિંગકાર્ડ, ફોન નંબર, એપોઇન્ટમેન્ટ, વાતવાતમાં સ્ટેડિયમ, વાતવાતમાં ક્રિકેટ, સિગારેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ, એવો એનો ફ્લેટ, ફ્લેટ ભયો ભયો, ફ્લેટ જિયો જિયો. ભયો ભયો, જિયો જિયો ! જિયો જિયો, ભયો ભયો !

 .

ફિયાટ ને એમ્બેસેડર, ઓબેરોય અને શમિયાણા, દિલ્હીને દાર્જિલિંગ, વ્હિસ્કી સાથે કાજુ ને શીંગ, ટાઈપિન, કફલિંક. હિલ્સ ને પિલ્સ. આંખોમાં ગ્રિલ્સ. અમને સમારંભોની હોંશ, અમને વ્હિસ્કીમાં સંતોષ, ક્યાંય નહીં હોય અમારો દોષ; અમે ડ્રોઇંગરૂમમાં હસીએ, અમે બેડરૂમમાં ભસીએ. આજે બૈરુત, કાલે તિબેટ, આખું જીવન જમ્બોજેટ. જેવું જેનું ગજવું એવો એનો ફ્લેટ. મકાન જિયો જિયો, પીળો રંગ જિયો જિયો, માણસ ખાલી ખાલી, સ્કેવર ફીટ ભયો ભયો.

 .

એક મકાન હતું. મકાનને અને માણસને સ્કવેરફૂટનો નાતો હતો.

સમજ નથી પડતી કે માણસ રોતો હતો કે માણસ ગાતો હતો.

 .

( સુરેશ દલાલ ‌)

૧૪.૦૪.૧૯૭૬

.

મારા આંગણામાં ઊભું છે એક લીલુંછમ વૃક્ષ – એક પગે ઊભા રહીને સાધના કરતા હઠયોગી તપસ્વી જેવું. રાત પડે ત્યારે આ વૃક્ષનાં પાંદડાં અંધકાર ઓઢતાં નથી. આ પાંદડાંઓ કદી પોઢતાં નથી. ફૂલ અને પાન નિતાન્ત જાગરણ કરે છે. પાંદડાંનો રંગ રાતને સમયે સોનેરી ને સોનેરી થતો જાય છે. ફૂલે ફૂલેથી પ્રસરે છે માત્ર તારું સ્મરણ – કોઈક અલૌકિક સુગંધ રૂપે. આ વૃક્ષની પાછળ એક સમુદ્ર સતત ઘૂઘવ્યા કરે છે. એનો ઘુઘવાટ કેવળ મારા કાનની ભીતરના કાનને સંભળાયા કરે છે. સમુદ્ર કોઈ ઋષિમુનિની જેમ જપ્યા કરે છે તારો અખંડ જાપ.

 .

હું તારી પાસે દોડી દોડીને આવું છું કારણ કે તું મને રચી આપે છે મારું એકાન્ત. આ એકાન્તના ખંડમાંજ હું પામું છું મારો અને તારો-આપણો અખંડ પરિચય. પરિચય તો કહેવાનો શબ્દ. પણ તું મને આપે છે આત્મીયતાનો અનન્ય અનુભવ. હવે મને સૂર્ય નહીં પણ આખું આકાશ ઊગતું હોય એવું લાગે છે. ધરતીમાં મારા પગ વૃક્ષની જેમ રોપાઈ ગયા છે અને આંખમાં ઝૂલે છે આખું આકાશ. હવા અને સૂર્યનાં કિરણોથી સાક્ષીએ આપણે મળીએ છીએ-જાણે કે હવેથી કદીયે ન છૂટા પડવા માટે. આત્માને હંમેશા એક જ તરસ હોય છે-અને એ તરસ તે પરમાત્માની.

 .

એક વાર તો મારે તને બોલતો કરવો છે. તારા મૌનની ભાષાને મારી આંખો વાંચે છે તો ખરી પણ મારે તો તું આપમેળે સહસ્ત્રદલ કમળની જેમ તારું હૃદય ખોલે અને વાંસળીમાં મારું નામ પણ વહેતું કરે એમ તને વાચાળ કરવો છે. આ શું ? માત્ર હું જ બોલું અને તું સાવ ચૂપ અને વળી પાછો નામ અને આકાર વિના અરૂપ. એક વાર તો તારે અમારે ખાતર નામરૂપ ધારણ કરીને પ્રગટ થવું પડશે અને અમારી સતત વિમાસણનું નિરાકરણ કરવું પડશે. અમારે તો માત્ર બે જ આંખો, બહુ બહુ તો આછી અમથી કલ્પનાની પાંખો. એક વાર તારે અહીં અમારા યમુનાના તટ પર આવવું પડશે. વાંસળી વગાડવી પડશે. અમારી સુષુપ્ત લાગણીઓ જગાડવી પડશે. અમારા અહમનું વસ્ત્રાહરણ કરવું પડશે. હવે આજે તારું મૌન ન ખપે. અમને જોઈએ છે તું, માત્ર તું. તારો શબ્દ, તારો સૂર. દૂરતા અને ક્રૂરતાનો કોઈ અર્થ નથી, હે નિર્દય, દયામય ભગવાન.

.

( સુરેશ દલાલ )