બે માળાનું પંખી

વિનોદિની નીલકંઠની આ વાર્તા મને બાળપણથી બહુ પ્રિય રહી છે. પંખી જેવું જ્યારે કોઈ મળી જાય ત્યારે અમે તેને “બે માળાનું પંખી” કહીએ છીએ. સાહિત્ય લહરી ભાગ ત્રીજો-આ પુસ્તકમાંથી આ વાર્તા અહીં મૂકી રહી છું. વાર્તા થોડી લાંબી હોવાથી બે ભાગમાં પોસ્ટ કરીશ. આશા રાખું છું કે આપ સૌને પણ પંખી ગમશે.

બે માળાનું પંખી

 

બા જીવ્યાં ત્યાં સુધી, પોતાના બે પુત્રો વચ્ચે સાધારણ વાતચીતનો પણ સંબંધ ઊભો રહે એટલું કરવા તે બહુ મથ્યાં હતાં. ત્રણ માળનું સરસ મકાન હતું. તેમાં ત્રીજે માળે મોટો દીકરો દિનેશ રહેતો હતો. વચલે માળે નાનો નરેશ રહેતો હતો. ભોંયતળિયે બા પંડે રહેતા હતા. ત્રણે રસોડાં જુદાં. બાને તો કોઈ સાથે લડાઈ નહોતી, પણ બા નરેશને ઘેર જમે તો દિનેશ ચડભડી ઊઠતો અને જો દિનેશને ઘેર જમે તો નરેશ રિસાઈ જતો, તેથી સમજુ થઈ બાએ ત્રીજું રસોડું માંડ્યું હતું.

નરેશ-દિનેશના પિતા કલ્યાણભાઈ ગુજરી ગયા, ત્યારે વીલ લખીને મિલકતની વહેંચણી કરી ગયા હતાં. છતાં તેમાંથી જ બન્ને ભાઈઓ વચ્ચે અણબનાવ થયો હતો. બન્નેને લાગેલું કે પોતાને અન્યાય થયો છે. પિતાનું વીલ દીવા જેવું ચોખ્ખું હોવાથી કોર્ટમાં જવાથી કાંઈ વળે એમ નહોતું, તેથી બન્ને મનમાં જ સમસમીને બેસી રહ્યા. બેચાર વખત તે બાબત ખૂબ બોલાચાલી થઈ ગઈ. મારામારી ઉપર મામલો જશે એવું બાને લાગતાં તે વચમાં ઊભાં રહ્યાં. ખૂબ રડ્યાં. બસ ! તે દિવસથી સગા માજણ્યા ભાઈઓ એકબીજા સાથે બોલતા ન હતા. તે વાતને ત્રણ વર્ષ વીતી ગયાં હતાં.

આ અબોલા બાને બહુ સાલતા અને કદીક બહુ અકળાતાં ત્યારે બોલતાં: ‘તમારા બાપુજીએ પેટે પાટા બાંધીને તમારે સારુ મિલકત એકઠી કરી, પણ તમે તેમનું કર્યું-કારવ્યું ધૂળભેગું કરવા બેઠા છો’.

પછી દિનેશને બાએ પરણાવ્યો. તે લગ્ન વખતે બાએ ખોળા પાથર્યા, તોયે નરેશ લગ્નમાં ન આવ્યો, તે ન જ આવ્યો. દિનેશની વહુનું નામ જયા. તે સ્વભાવે બહુ સાલસ અને ભલી હતી. લગ્ન પછી દોઢેક વર્ષે જયાએ એક પુત્રીને જન્મ આપ્યો. આ છોકરીને પગ આવ્યા ન આવ્યા અને તે દાદરો સપસપ ચડ-ઊતર કરવા મંડી પડી. નીચલે માળે બા અને ત્રીજે માળે જયા એટલે છોકરી તો ઊપર-નીચે ફર્યા જ કરે. છોકરીનું નામ હજી પાડ્યું ન હતું. પણ સૌ તેને પંખી કહી બોલાવતાં. તે હતી પણ પંખી જેવી જ. અને પાછી સ્વભાવે પણ બહુ ટીખળી ને તોફાની હતી. રૂપરંગે પણ સરસ હતી; શરીરે પણ ભરી સીંગ જેવી હોવાથી, જોનારને તે ગમી જતી.

પંખીને દિનેશે કહી મૂકેલું કે વચલે માળે ‘કાકા’ નામનો એક રાક્ષસ રહે છે. ત્યાં કદી જવું નહિ; તે તરફ જોવું પણ નહિ. નાનકડી પંખી ‘કાકા’ કે ‘રાક્ષસ’ એકે શબ્દનો અર્થ ક્યાંથી સમજે? છતાં પણ વચલા માળ સાથે સંબંધ રાખવાનો નથી એટલું તો એ નાનીશી બાલિકા પણ સમજી ગઈ હતી. એમ કરતાં પંખી જરા મોટી થઈ. તે હવે એક ભાઈની બહેન પણ બની ચૂકી હતી. પોતાની મીઠી કાલી બોલીથી તે વાચાળ છોકરી સૌનાં દિલ જીતી લેતી.

એક દિવસ તે દાદર ઉપર ચડતી હતી. ત્યાં તેના મગજમાં તોફાની કીડો સળવળી ઊઠ્યો. દાદરના કઠેરામાં સળિયા નાખેલા હતા. બે સળિયા વચ્ચે પંખીએ પોતાનું માથું ખોસી દીધું. ખોસાતાં ખોસ્યું તો ખરું, પણ પછી તે કેમે કરતાં પાછું જ ન નીકળે. આ વખતે પંખી બરાબર વચલા માળ આગળ હતી. તે ઝટ રડી પડે એવી નહોતી.

તેણે મદદ માટે કોઈને હાંક પણ ન પાડી. બે બચુકડા હાથ વડે કઠેરાના સળિયા પકડી તેમાંથી પોતાનું ઝૂલ્ફાદાર માથું કાઢી લેવા તે મથી રહી હતી. તે વખતે બપોરે એક વાગ્યો હતો. પંખીની માતા જયા, ખાઈ-પરવારીને દીકરા રમેશના ઘોડિયાની દોરી હાથમાં ઝાલી રાખી જરા આડે પડખે થઈ હતી. દિનેશ તો નોકરીએ ગયેલો હતો. નીચે બા પણ બપોરની નિંદરમાં પડ્યાં હતાં. તે જ ઘડીએ નરેશ ઘેર આવ્યો. તેને જરાક તાવ ભરાયા જેવું લાગવાથી તે પેઢી ઉપરથી રજા લઈ ઘેર આવ્યો હતો. દાદર ઉપર તેણે બે સળિયા વચ્ચે ભરાઈ પડેલી પંખીને જોઈ. છોકરીની કઢંગી હાલત દેખી, તેને હસવું આવ્યું. પળવાર ઠમકીને તે ગમ્મત જોવા ઊભો રહ્યો. માથું ખેંચવાના પ્રયત્નથી પંખીનું ગોરું મોઢું લાલચોળ થઈ ગયું હતું. રડુંરડું થતી આંખોમાંથી સરી પડવાની તૈયારી કરતાં આંસુને ખાળવા તેણે હોઠ દબાવી રાખ્યા હતા. નરેશને જોઈ તે ખુશ થઈને બોલી; “કાકા, મારું માથું કાઢોને !” નરેશે ‘કાકા’ શબ્દનું મીઠું ઉચ્ચારણ પોતાને માટે વપરાતું પહેલી વાર જ સાંભળ્યું. દુશ્મન જેવા ભાઈની આ ટચુકડી ભત્રીજી ઉપર તેને ખૂબ જ વહાલ ઊપજ્યું. સળિયાની વચ્ચેથી પંખીનું માથું તેણે સિફતથી કાઢી દીધું. તે દિવસે તો તે પરિચય ત્યાંજ થંભ્યો. પરંતુ તે પછી દાદર ચઢતાં ઊતરતાં કાકો ભત્રીજી વારંવાર સામસામાં થઈ જતાં. “કાકા, તમારે ઘેર આવું?” પંખી ઉપરનીચે નજર કરી દિનેશની ગેરહાજરીની ખાતરી કરી લીધા પછી પૂછતી અને નરેશ પંખીને પોતાના ઘરમાં લઈ જતો. એક દિવસ પંખી પૂછવા લાગી: ‘કાકા, રાક્ષસ કેવો હોય?’ નરેશને આવડ્યું તેવું વર્ણન તેણે કર્યું. તે ધ્યાનથી સાંભળ્યા પછી પંખી બોલી: “તમે ક્યાં એવા છો? તમે તો માણસ જ છો ને કાકા?” આ સાંભળીને નરેશને ખૂબ જ હસવું આવ્યું. પછી ગંભીર બની જઈ તે બોલ્યો: ‘તારા બાપુએ આવું શીખવ્યું છે ને?’

વાળના ગૂંચળાં માથેથી ઉછાળી ડોકું હુંકારમાં ધુણાવી પંખી બોલી: ‘હું-અં…પણ જયાબહેન કહે છે કે એવું ન બોલાય. નરેશકાકા તો તારા બાપુજીના ભાઈ થાય. હેં કાકા રમેશ મારો ભાઈ છે, તેવા તમે મારા બાપુજીના ભાઈ છો?’ નરેશ અને પંખીની દોસ્તી દિનપ્રતિદિન ગાઢ બનતી ગઈ અને તે વાત દિનેશથી પણ ક્યાં સુધી છાની રહે?

તે પછી એક વખત બા બહુ માંદા થઈ ગયાં. તેમણે નરેશને કહ્યું: ‘બેટા, નરેશ, હવે તું વહુ લઈ આવે તો હું નિરાંતે મરું.’ નરેશે બાને રાજી કરવા અને પોતાની ઈચ્છાથી, ભણેલીગણેલી અને ઠાવકી, એવી કંચન નામની યુવતી સાથે લગ્ન કર્યા. તે લગ્નમાં દિનેશ ન ગયો. પણ જયાએ તો પોતાના પતિને કહ્યું: મારે તો નથી બીજા દિયેર; જેઠ તો છે જ નહિ, નણંદે એક્કે નથી. પછી મારે માટે તો સંસારનું આ પહેલું કે છેલ્લું જ પગરણ છે ને? અને પંખી તો કાકાના લગ્નને નામે કૂદી રહી છે.

લગ્ન કરીને વરકન્યા ઘેર આવ્યાં, ત્યારે બાએ કહ્યું: ‘બન્ને જણ મોટાભાઈને પગે લાગી આવજો’. નરેશ હસીને બોલ્યો: ‘દિનેશના આશીર્વાદ વગર અમે સુખી નહિ થઈએ, ખરું બા?’ બા કશું ન બોલ્યાં. પણ રાત્રે દશ વાગે જયા આવીને કંચનને કહેવા લાગી: આ ભાઈભાઈની લડાઈમાં આપણે તો પડવું જ નહિ. તમે તો જેઠને પગે લાગશો ને? એટલે કંચન તો ઉપર જઈ દિનેશને પગે લાગી આવી. જયા અને કંચનને તો બહેનપણાં જામી જતાં વાર ન લાગી. બા કહેતાં: ‘જુઓ તો ખરાં! આ પારકી જણીઓના જીવ હળી ગયા, પણ આ સગા સહોદર ભાઈઓ ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવ જેવા અલગ રહે છે!’

નરેશનો સંસાર સારી રીતે ચાલતો નિહાળ્યા પછી બાએ દેહ છોડી દીધો. એક રાત્રે અચાનક તેમનું હ્રદય બંધ પડી ગયું. બાકી બાના મનમાં હતું કે મરવાની છેલ્લી ઘડીએ બે ભાઈઓને ભેગા કરી, એકબીજાના હાથ પકડાવીશ. બાની મનની મનમાં જ રહી ગઈ.

પંખી તો હવે ખરું જોતાં દિનેશ અને જયાની મટી નરેશ અને કંચનની જ દીકરી બની ગઈ હતી. તે ખાતી કંચનને રસોડે. સૂતી નરેશની પાસે. નરેશ તેને બહુ લાડ લડાવતો, ત્યારે જયા કહેતી: ‘નરેશભાઈ, દીકરીની જાતને ઝાઝાં લાડ ન કરો, નહિ તો સાસરિયામાં તે દુ:ખી થશે (જયાને દિયેર સાથે બોલવાની છૂટ હતી).’ ત્યારે નરેશ જવાબ દેતો: ‘ભાભી, મારે એને પરણાવવી જ ક્યાં છે? એને તો દાક્તર બનાવવાની છે દાક્તર ! ડૉ. મિસ પંખી !’ લગ્નને બે વર્ષ થઈ ગયાં, પણ કંચનને ઘેર હજી ઘોડિયું બંધાયું નહોતું; પરંતુ જેઠાણીની આ છોકરી ઉપર પ્રેમ વરસાવી તે આશાભરી સુખભર દિવસો વિતાવતી હતી.

પંખીને એક ભાઈ હતો જ. તે છોકરો-રમેશ બહુ નાનકડો હતો અને જયાને બીજી છોકરી આવી. ઉપરાઉપરી થયેલાં આ બે છોકરાં સાથે ત્રીજે માળે રહેવાનું જયાને વસમું પડવા લાગ્યું. ‘છોકરાં દાદર ઉપરથી ગબડી પડ્યાં,’ એવાં સ્વપ્નાં તેને રોજ રાત્રે ઊંઘમાંથી ઝબકાવી દેતાં. જયાના દિલની વરાળ કાઢવાનું સ્થાન તેની દેરાણી કંચન, એટલે કંચન આગળ પોતાના મનની બીક જણાવી. સાવ સ્વાભાવિકતાથી કંચને કહ્યું: નીચે બાવાળું ઘર ખાલી પડ્યુંપડ્યું ખાવા ધાય છે, ત્યાં આખો દહાડો રહેતાં હો, ને રાત્રે ત્રીજે માળે સૂવા જતાં હો તો કેવું?

જયા હસી પડી ને બોલી: ‘ભોળાં દેરાણી ! અમે ત્રીજો માળ અને ભોંયતળિયું બન્ને વાપરીએ, તે મારા દિયર એક ઘડી પણ સાંખી લે ખરા કે?’

એવામાં એક દિવસ દિનેશ દાદર ઊતરતો હતો; હાથમાં પુત્ર રમેશને તેડેલો હતો. સાથે સાથે પિતાની બીજા હાથની આંગળી ઝાલી પંખી પણ ઊતરતી હતી. પંખીનો પગ જરા લપસી પડ્યો. હાથમાં રમેશને તેડેલો હોવાથી દિનેશથી પંખીને બચાવાઈ નહિ. દડબડ ગબડતી તે બીજા માળ સુધી આવી પહોંચી. “કાકા ! ઓ કાકા !” ની બૂમથી તેણે ઘર આખું ગજવી મૂકયું. નરેશ નાહવા બેઠેલો હતો તે ટુવાલ વીંટાળી ભીને શરીરે નાહવાની ઓરડીમાંથી ધસી આવ્યો. પંખીને ઊપાડી લીધી: ‘બેટા, દીકરી, બહુ વાગી ગયું, ખરું?’ પંખીને વાંસે હાથ ફેરવતાં તે બોલતો હતો અને પછી દિનેશ તરફ જોયા વગર જ બોલ્યો: ‘કોઈ લોકો કેવાં થાંથાં હોય છે! છોકરી ગબડી પડે તો ઝાલી ન લેવાય? છોકરો બહુ મોંઘો હોય તો ભલે, છોકરી કંઈ વધારાની તો નથી ને?’ પંખીને ઝાઝું વાગ્યું નહોતું છતાં કંચને પિપરમીટની ગોળીઓ આપી, નરેશે બનાવટનું વાઘનું મોઢું પહેરી, તેને ખૂબ હસાવી અને ઘડીક વારમાં તો પંખીના કલરવથી આખું ઘર ગાજી ઊઠ્યું. થોડી વાર રહીને જયા આવી એટલે નરેશે કહ્યું: ‘ભાભી, તમે છોકરાંનો કાફલો લઈ, દિવસે તો નીચે જ વસવાટ રાખો. આમ રોજ ઊઠીને મારી પંખી ટિચાયા કરે તે ન ચાલે.’ જયાને બહુ હસવું આવ્યું અને તે બોલી: ‘ખરી વાત; તમારાં દીકરીબા કદાચ ગોબાઈ જાય તો?’ નરેશ જરાક તપીને બોલ્યો: ‘ના ભાભી, આ હસવાની વાત નથી. કોઈ વાર ખૂબ વાગી જાય, તો જનમભરની ખોડ રહી જાય. પેલી નંદુબહેનની કમળા એમ પડી ગઈ અને વાંસામાં ખૂંધ નીકળી છે ! ત્રીજે માળે તો ફક્ત રાત્રે જ ચઢવાનું રાખો.’ દેરાણી જેઠાણી એકબીજા સામું જોઈ સહેજ મોઢું મલકાવી ગયાં તે નરેશે ન જોયું.

Share this

8 replies on “બે માળાનું પંખી”

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.