.

હું તો લીલું ઝાડ

ને એની એક જ મોસમ શ્યામ !

તમારું પાંદડે પાંદડે નામ !

 .

હું તો ઊંચો પ્હાડ

ને એને એક મનોરથ શ્યામ !

તમારું ઝરણે ઝરણે નામ !

 .

હું તો નાની કેડી

એની ઝીણી ઝંખા શ્યામ !

તમારું પગલે પગલે નામ !

 ,

હું તો અમથું નામ

ને એની એક જ લગની શ્યામ !

કે મારું ભૂંસી નાખું નામ !

.

( સુરેશ દલાલ )

 .

૧૯૭૯

.

એક મકાન હતું. મકાનનો રંગ પીળો હતો. માણસના રંગ જેવો જ. મકાનને અને માણસને સ્કેવર – ફૂટનો નાતો હતો. માણસને બીજા માણસ સાથે હોય છે એવો જ. એક મકાનને ફ્લેટ હતા. કોઈક નાના, કોઈક મોટા, – જૂના જમાનામાં રાજાને કુંવર હોય એવા. બે રૂમ અને કિચનનો ત્રિકોણ હતો, ટૂથબ્રશ જેવી બાલ્કની હતી અને હાથ સાંકડા કરીને ટુવાલથી શરીર લૂછી શકો એટલો મોટો બાથરૂમ હતો. હાથરૂમ ભયો ભયો, બાથરૂમ જિયો જિયો, જિયો જિયો, ભયો ભયો ! ભયો ભયો, જિયો જિયો !

 .

-પછી તો ન પૂછો વાત. રાત ને દિવસ, દિવસ ને રાત લીલાલહેર, લીલાલહેર. ઘેર ઘેર લીલાલહેર. એક ફ્લેટમાં એક બાબો હતો, એક બેબી હતી. બાબો કોન્વેન્ટમાં જાય, બેબી કોન્વેન્ટમાં જાય. બન્ને જણ ‘જેક એન્ડ જિલ. વેન્ટ અપ ધ હિલ’ એવું એવું ગાય કે પૂછો નહીં વાત. ‘હિકરી ડિકરી ડોક.’ રાત ને દિવસ, દિવસ ને રાત, જોકમજોક. રામાયણનો પાઠ અંગ્રેજીમાં વાંચે અને બોલે ‘રામા લિવ્ડ ઇન અ ફોરેસ્ટ !’ મા રાજી થાય, બાપ રાજી થાય. બહુ રાજી રાજી થાય એટલે લિફ્ટમાં આવે ને લિફ્ટમાં જાય.

 .

એક દિવસ તો ગજબ થઈ. અજબ થઈ, ભઈ ગજબ થઈ. બાબાએ પૂછ્યું :”મમ્મી, જેક એન્ડ જિલ હિલ પર કેવી રીતે ગયાં ? લિફ્ટમાં ગયાં, મમ્મી ? મમ્મી હિલ પર જવા માટેની લિફ્ટ કેવી હોય ?”

 .

મમ્મીએ તરત ઓફિસમાં ફોન કર્યો અને કહ્યું કે આપણો બાબો હોશિયાર છે. કેવા બૅફલ કરે એવા ક્વેશ્ચન પૂછે છે. સ્માર્ટ અને નૉટી બૉય છે.

 .

પડોશીને ફોન કરીને કહ્યું કે બાબાએ તે કંઈ સવાલ પૂછ્યો છે. સવાલ તે કંઈ સવાલ પૂછ્યો છે ! પડોશીએ કહ્યું કે હવેનાં છોકરાંની તો વાત જ જવા દો. મારી બેબી શું સરસ રીતે કૃષ્ણ ભગવાનની વાત કરે છે. કહે છે કે કૃષ્ણનો રંગ તો ડાર્ક હતો.એને બટર બહુ ભાવે. ફ્રીજ ખોલ બંધ કરે અને બટર લઈ લે. બોલથી રમ્યા જ કરે, એક દિવસ બોલ રિવરમાં પડ્યો ને નાગની વાઈફે પછી બોલને અને લોર્ડ કૃષ્ણાને બચાવી લીધા. શું સ્માર્ટ જનરેશન છે ! જનરેશન ભયો ભયો, જનરેશન જિયો જિયો, જિયો જિયો, ભયો ભયો ! ભયો ભયો, જિયો જિયો !

 .

એક એક મકાનમાં હોય છે ફ્લેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ – એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ. કોઈને ત્યાં ડોગ, કોઈને ત્યાં કેટ. બધું જ પાળેલું. બારી પર પડદા પાળીએ. બાલ્કનીમાં, ટેરેસમાં ઝાડ પાળીએ, પાન પાળીએ. ભગવાન પણ પાળેલા. ગોખલામાં પંપાળેલા. ડ્રોઈંગરૂમનો ખૂણેખૂણો, કેવો ભરેલો, ક્યાંય ન ઊણો. વોલ ટુ વોલ કાર્પેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ. એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ.

 .

બેડરૂમમાં કોસ્મેટિક્સ, મિરર, નાઇટી, સ્લિપર, સ્લીપંગ-પિલ્સ, કોન્ટ્રાસેપ્ટિવ્ઝ, પ્લેબોય, પેન્ટિંગ, મ્યુઝિક, ઝીંકાઝીંક, લમણાઝીક, માથાઝીક. આર્ગ્યુમેન્ટસ, સામસામા માંડ્યા કેમ્પ્સ; અમે ડ્રોઈંગરૂમમાં હસીએ, અમે બેડરૂમમાં ભસીએ, પાળેલો ડોગ, પાળેલી કેટ; એક એક મકાનમાં ફ્લેટમફ્લેટ. જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ. ધિસ એન્ડ ધૅટ, ધૅટ એન્ડ ધિસ, કિસમકિસ, ભીંસમભીંસ, ધિસ એન્ડ ધૅટ. લેફ્ટ, રાઇટ, રાઇટ, લેફ્ટ.

 .

લંચ, ડિનર, પાર્ટી, રિસેપ્સશન્સ. પિકનિક, ફિલ્મ્સ, ડ્રામા, – રામા લિવ્ડ ઇન અ ફોરેસ્ટ.

 .

કોઈકને ત્યાં જવું હોય તો પૂછીને જવાનું. શોકસભામાં જવું હોય તો આંખ લૂછીને જવાનું, બધું જ ક્રમ પ્રમાણે, બધું જ નિયમ પ્રમાણે, બધું જ પ્રમાણે પ્રમાણે. મોટેથી હસાય નહીં. છીંક ખાવાની અને ‘એક્સ્ક્યૂઝ મી’ બોલવાનું. પાસે રાખવાના ફિક્કા ફિક્કા-ત્રણચાર સિક્કા. ‘થેન્ક યુ, સોરી, હેપી ટુ સી યું.’ યુ, યુ, આઈ યુ. આઈ યુ. વિઝિટિંગકાર્ડ, ફોન નંબર, એપોઇન્ટમેન્ટ, વાતવાતમાં સ્ટેડિયમ, વાતવાતમાં ક્રિકેટ, સિગારેટ, જેવું જેનું ગજવું, જેવું જેનું પેટ, એવો એનો ફ્લેટ, ફ્લેટ ભયો ભયો, ફ્લેટ જિયો જિયો. ભયો ભયો, જિયો જિયો ! જિયો જિયો, ભયો ભયો !

 .

ફિયાટ ને એમ્બેસેડર, ઓબેરોય અને શમિયાણા, દિલ્હીને દાર્જિલિંગ, વ્હિસ્કી સાથે કાજુ ને શીંગ, ટાઈપિન, કફલિંક. હિલ્સ ને પિલ્સ. આંખોમાં ગ્રિલ્સ. અમને સમારંભોની હોંશ, અમને વ્હિસ્કીમાં સંતોષ, ક્યાંય નહીં હોય અમારો દોષ; અમે ડ્રોઇંગરૂમમાં હસીએ, અમે બેડરૂમમાં ભસીએ. આજે બૈરુત, કાલે તિબેટ, આખું જીવન જમ્બોજેટ. જેવું જેનું ગજવું એવો એનો ફ્લેટ. મકાન જિયો જિયો, પીળો રંગ જિયો જિયો, માણસ ખાલી ખાલી, સ્કેવર ફીટ ભયો ભયો.

 .

એક મકાન હતું. મકાનને અને માણસને સ્કવેરફૂટનો નાતો હતો.

સમજ નથી પડતી કે માણસ રોતો હતો કે માણસ ગાતો હતો.

 .

( સુરેશ દલાલ ‌)

૧૪.૦૪.૧૯૭૬

(૧)

સત્યની શોધ

Third degree

मूकम् करोति वाचालम्

 .

(ધીરુભાઈ અધ્યારુ)

 .

(૨)

જાકારો

 .

હાંફળીફાંફળી

પાનખર

પાછી વળી ગઈ મારા પહેલે પગથિયેથી જ :

વધામણી માટે ના પામી એ

કંકુ

ચોખા

નારિયેળ

કે ફૂલ….

 .

(ચંદ્રેશ ઠાકોર)

 .

(૩)

ચીંથરેહાલ

થઈ ગયેલી

જિંદગી ઓઢીને

ફૂટપાથ પર સૂતેલા

બાળકને જોઈને

મને ઈશ્વર

પથ્થરમાં દેખાય છે !!

 .

(દિનેશ કાનાણી)

 .

(૪)

જિંદગી કેવી અધૂરી હોય છે !

ક્યાં પિછાણી એને પૂરી હોય છે ?

રોજ આવે રક્તવર્ણી સાંજ આ,

રોજ ઈચ્છા એક ઝૂરી હોય છે.

 .

(સ્વ. સ્મિતા પારેખ)

 .

(૫)

આજે પણ

હું જોઈ શકું છું

પંખીના હસ્તાક્ષર

આકાશના દસ્તાવેજોમાં…

 .

(અબ્દુલ ગફાર કાઝી)

 .

(૬)

તો-

 .

જ્યાં છું

ત્યાં હોવાનું જો આવડે

તો ખબર પડી જાય

કે

આ શ્વાસ

આ ડર

આ પ્રેમ

આ સ્વપ્નો

આ શ્રદ્ધા

ને આ પ્રશ્નો

આ એક જ ક્ષણના

લાંબા ટૂંકા ઝાંખા ઘેરા

પડછાયા છે….

 .

(સોનલ પરીખ)

 .

(૭)

એ

છોકરી

કરિયાવરની

પહેલેથી જ વિરોધી હતી !

એટલે તો

એ

પિયરમાંથી

એના પતિના ઘરે

કશુંયે ન લઈ ગઈ

અપેક્ષાઓ સિવાય !!!

 .

(દિનેશ કાનાણી)

 .

(૮)

ભ્રમ

 .

તું

જેને ટકોરા

મારે છે…

એ દ્વાર નથી

દીવાલ છે

અને

દીવાલને

નહીં ખૂલવાની

આદત હોય છે.

 .

(રામુ પટેલ ડરણકર)

 .

(૯)

રાત્રે

ચંદ્રના

આછા અજવાળામાં

આરંભાયેલો

પ્રણય

સવારે

સૂર્ય બની

પાંગરે છે.

 .

(ગુરુદેવ પ્રજાપતિ)

 .

(૧૦)

તારા સ્મિતના દરિયામાં

ડૂબી ગયો છે

મારા

આંસુનો તરાપો…

 .

(અબ્દુલ ગફાર કાઝી)

 .

(૧૧)

હું

તારા સ્વપ્નમાં

આવું કે ?

આટલું જ પૂછ્યું ને…

એણે

આંખો મીંચી દીધી,

હંમેશ માટે.

 .

(ગુરુદેવ પ્રજાપતિ)

 .

(૧૨)

દરવાજાએ

ઘરમાં પ્રવેશવાની

‘ના’ પાડી

ત્યારથી

લટક્યા…. ખખડ્યા..

કરું છું

સાંકળ બની.

 .

(ગુરુદેવ પ્રજાપતિ)

.

(૩)

જેને જણસ સમજી જાળવ્યો’તો

જિગર સમીપે

એક દિવસ ખબર પડી

હતો એ કોલસો.

 .

પછી જણસની જગ્યા

તેં લીધી ને

તું જણસ, હું કોલસો.

 .

મને જ અજવાળતો

તાપણું થઈ ગયો.

.

.

(૪)

બારી તો ખુલ્લી જ હતી

આખા જન્મારાથી

અને બારણાંય ખુલ્લાં ફટાંક.

 .

તને બોલાવવાનું ન મને સૂજ્યું

ન તને આવવાનું.

ઘર આખું શું કામનું ?

અતિથિ વગર ?

બારી શું કામની

પંખી વગર ?

બારણું શું કામનું

તારા પગરવ વગર ?

 .

હું નથી છતાં છું

તારી રાહ જોતો

બારી જેવો.

 .

( રાજેન્દ્ર પટેલ )

જઈશું શોધવા એને, સનમ નહીં જો મળે,

અહીં જ આવીશું પાછા-પરમ નહીં જો મળે.

,

સ્મરણમાં આપના હું જ્યારે જાઉં છું ત્યારે,

સતત રહે છે મને ભીતિ-ભરમ નહીં જો મળે !

 ,

ભવિષ્ય આખું તમે તો મુલતવી રાખ્યું છે,

બગડશે બેય, ફરીથી જનમ નહીં જો મળે

 ,

ટકોરા મારે છે એ ખૂબ આપતાં પહેલાં,

શું મેળવીશું, ફૂટેલાં કરમ નહીં જો મળે

 ,

દુકાનદારી સજાવી છે સ્થાનકોએ અહીં,

ન નાસીપાસ થતાં, ત્યાં ધરમ નહીં જો મળે !

 .

( શોભિત દેસાઈ )

(૧)

સજા

 .

હે કવિ !

વાસ્તવિક થા.

જનમટીપની સજા

ફરમાવતા કાગળની પાછળ

કવિતા લખવાથી

સજામાં

ઘટાડો નહીં થાય.

 .

(મદનકુમાર અંજારિયા “ખ્વાબ”)

 .

(૨)

અંતિમયાત્રા

 .

ડાઘુભાઈ,

જરા ધીમેથી

ચાલજો… !

મેં બહુ ‘ઠોકરો’

ખાધી છે

જિંદગીમાં….

 .

(અનિરુદ્ધ આર. પટેલ)

 .

(૩)

મૌનની ઘેરી ઉદાસી તોડ મા,

શબ્દની સંગાથ નાતો જોડ મા;

જિંદગાનીને ગઝલમાં રણ કહી,

ઝાંઝવા પાછળ દીવાના દોડ મા.

 .

(પુષ્કરરાય જોષી)

.

(૪)

છાંયડામાં….

 .

વૃક્ષને કાપવું

જો અનિવાર્ય

થઈ પડે

તો…

ઉનાળામાં કાપજો,

કદાચ,

વિચાર

બદલાઈ જશે….

 .

(અનિરુદ્ધ આર. પટેલ)

 .

(૫)

હરીફાઈ

 .

મહાભિનિષ્ક્રમણ માટે

શ્વાસ ભલેને

ટટમટ તૈયાર થઈને બેઠા હોય.

પણ

ઠઠરો કરીને બેઠેલી જિજીવિષાની

હરીફાઈ એમને કરવાની છે.

અને

ઈતિહાસ જિજીવિષાની પડખે છે…

 .

(ચંદ્રેશ ઠાકોર)

.

(૧)

મૂઠી ખૂલતાં

ઊઘડતા મસમોટાં બારણાં.

 .

એ બંધ હતી ત્યાં સુધી તો

હતું અંધારાનું શાસન.

 .

ખુલ્લી થઈ

થયું અજવાળું.

 .

પણ ખૂલતાં ખૂલતાં

ખૂટી ગયા રે દિવસો.

 .

(૨)

રાતમાં તો

કાયમ અંધારું.

 .

ને રાતનો પડછાયો

આંખોમાં સદા છવાયેલો.

 .

પડદો ખોલી જોયું

ન પડછાયો, ન અંધારું.

 .

છે કેવળ આંખ તારી

અજવાળું છલકાવતી.

 .

( રાજેન્દ્ર પટેલ )

.

હવાનો વાંક નથી કૈં, પ્રહાર ના કરતા !

અમસ્તો એમાં તમે ગોળીબાર ના કરતા !

 .

ઊડી રહ્યાં છે વિહગ એક નવો દિવસ લઈને,

જૂના જખમથી પ્રદૂષિત સવાર ના કરતા !

 .

રહેમદિલી એ ધરે છે બહુ જ ઓછાને,

હો આપવાનું તો સહેજે વિચાર ના કરતા !

 .

જમાવીને જ અમુક વાતો માંડવાની હોય,

દખલ નકામી કરી ટૂંક સાર ના કરતા !

 .

સરળ સ્વભાવ સફળ જિંદગીની ચાવી છે,

બનીને મીંઢા વધુ માથે ભાર ના કરતા !

 .

ઝીણું વણ્યું છે બધું એણે લાયકાત મુજબ,

ઉમેરી મરજી જીવન તાર તાર ના કરતા !

 .

ઢબૂરી દઈને બધાં અસ્ત્ર સાચી જગ્યાએ;

પછીથી મૌન તમે ધારદાર ના કરતા !

 .

( શોભિત દેસાઈ )

[વેદાંત શ્રવણ દરમ્યાન કેટલાક દ્રષ્ટાંતો મને બહુ જ પ્રિય થઈ પડ્યા હતા. જેમાંથી એક છે “દસમો ખોવાયો છે”. આ દ્રષ્ટાંતનું આલેખન કરી આપવા પૂ. સ્વામિનીજીને હું ઘણાં સમયથી કહ્યા કરતી હતી. પણ શક્ય ન્હોતું બનતું. હમણાં ફરી મને યાદ આવ્યું તો મેં પૂ. સ્વામિનીજી પાસે ઉઘરાણી કરી. અને તેમણે તેમના અમેરિકાના પ્રવાસમાં સત્સંગની વ્યસ્તતા હોવા છતાં તરત લખીને મોકલ્યું. જે આજે હું અહીં પ્રસ્તુત કરું છું.]

.

.

ઘણાં વર્ષો પહેલાંની વાત છે. જંગલમાં નદી કિનારે એક મહાત્મા સ્વામી પરમાનંદજી રહેતા હતા. તેમના આશ્રમમાં વેદપાઠશાળા હતી. વેદપાઠશાળામાં દસ બાળકો વેદાધ્યયન કરતા હતા. તેઓ ત્યાં આશ્રમમાં જ રહીને અંતેવાસી તરીકે શાસ્ત્ર અધ્યયન કરી રહ્યા હતા.

 .

આજકાલ જેવી રીતે શનિ-રવિ રજાના દિવસો હોય છે એવી જ રીતે શાસ્ત્રના અધ્યયન માટે કેટલાક દિવસોને અનધ્યયન દિવસ ગણવામાં આવતા હતા. જેવા કે અમાસ, પડવો, તેરસ વગેરે દિવસોને અધ્યયન માટે અયોગ્ય ગણવામાં આવતા હતા. વેદપાઠની સાથે સાથે દરેક શિષ્યને તેની આવડત અનુસાર આશ્રમમાં કેટલીક સેવાઓ કે જવાબદારીઓ સોંપવામાં આવી હતી. સૌ શિષ્યો આનંદથી અધ્યયન કરતા હતા અને સેવાકાર્ય પણ કરતા હતા.

 .

એક દિવસની વાત છે. તે દિવસ અનધ્યયન દિવસ હતો અને સવારની બધી જ સેવાઓમાંથી શિષ્યો નિવૃત્ત થઈ ગયા હતા. આશ્રમ નદી કિનારે હતો છતાં હજી સુધી આ બાળકોને સામે કિનારેનો જંગલપ્રદેશ જોવાની તક મળી ન હતી. એક બાળકના મનમાં વિચાર આવ્યો અને તેણે તરત જ વિચાર બધાની સામે રજૂ કર્યો “ચાલો ! આપણે સામે કિઅનરે જંગલ જોવા જઈએ !”  અન્ય સર્વ બાળકોએ સહર્ષ તેની વાત સ્વીકારી લીધી. પરંતુ ગુરુજી પાસે જઈને કોણ રજૂઆત કરે ?

 .

બધા જ બાળકો ગુરુજી પાસે ગયા. બધામાં જે એક વયમાં મોટો હતો તેણે નમ્રતાથી ગુરુજી પાસે રજૂઆત કરી. ગુરુજીને પણ થયું કે ભલેને બાળકો જંગલમાં ફરવા જતા. તેમણે પરવાનગી આપી તેથી બધાં બાળકો પ્રસન્ન થઈ ગયા. પણ ગુરુજીએ સૌથી મોટા શિષ્ય દેવદત્તને કહ્યું, “તું વયમાં બધાથી મોટો છે. તેથી અન્ય સર્વેની સંભાળ લેજે. તમે દસે દસ પાછા હેમખેમ આવજો.” દેવદત્તે કહ્યું, “ભલે ગુરુજી ! બધાનું ધ્યાન હું રાખીશ અને દસે જણ હેમખેમ પાછા આવીશું.”

 .

બધા બાળકો આનંદકિલ્લોલ કરવા લાગ્યા. સર્વ તૈયારી કરીને સૌ નીકળી પડ્યા. રજાનો દિવસ એટલે મજાનો દિવસ. સૌ બાળકો મસ્તી કરતા રમતાકૂદતા નદી કિનારે પહોંચ્યા. નદીને સામે કિનારે જવાનું હતું. સૌ તરવાનું જાણતા જ હતા. પણ કોઈ ઉતાવળ તો હતી નહીં. સૌ પાણીમાં રમવા લાગ્યા. કોઈએ ડૂબકી મારી, કોઈ જમણી બાજુ ગયું, કોઈ ડાબી બાજુ ગયું. આમ નદીમાં થોડો વખત રમીને, મસ્તી કરીને વારાફરતી બહાર નીકળવા લાગ્યા. દેવદત્ત થોડો ગંભીર હતો. ગુરુજીએ જવાબદારી સોંપી હતી ને ! તે સૌ પ્રથમ બહાર નીકળ્યો અને બહાર ઊભા રહીને જેમ જેમ અન્ય બાળકો નીકળતા ગયા તેમ તેમ ગણતરી કરવા લાગ્યો. એક બે ત્રણ….નવ. “અરે ! અમે તો દસ જણા હતા નવ જ કેમ ? દસમો ક્યાં ગયો ?” એણે ફરીથી ગણતરી કરી. નવ જ !

 .

એણે એના અન્ય સહાધ્યાયીને ગણવાનું કહ્યું, “તું ગણતરી કર.”  તેણે ગણ્યા તો પણ નવ જ ! બસ બધાના મનમાં નક્કી થઈ ગયું દસમો ખોવાયો છે. એકવાર મનમાં નિશ્ચય થઈ ગયો કે દસમો અહીં નથી, ખોવાઈ ગયો છે પછી તો તેની શોધખોળ શરૂ થઈ. કોઈ પાછું પાણીમાં કૂદ્યું, કોઈ આગળપાછળ ફરીને જોવા લાગ્યું, કોઈએ જોરથી રડવા માંડ્યું. એકે રડવાનું શરૂ કર્યું એટલે બાકીના બધા પણ રડવા લાગ્યા. હવે ફરવા જવાની મજા બગડી ગઈ. અને આશ્રમમાં પાછા કેમ ફરવું, ગુરુજીને શું જવાબ આપીશું એ ચિંતામાં બધા પડી ગયા. અને બધા જ ત્યાં ને ત્યાં બેસીને રડવા લાગ્યા.

 .

આ મનુષ્ય મનની વિશેષતા છે કે એક વાર એક વિચાર મનમાં અટકી પડ્યો પછી મન બીજી રીતે વિચારવા તૈયાર થતું નથી. તે અન્ય પ્રકારે વિચારવાનું જ બંધ કરી દે છે. કારણ કે નિર્ણય થઈ ગયો છે કે દસમો ખોવાયો છે.

.

કોઈને સમજમાં ન આવ્યું શું કરવું. એજ વખતે એમના ગુરુજીના સહાધ્યાયી મહાત્મા આશ્રમ તરફ આવી રહ્યા હતા. તેમણે દૂરથી બાળકોનો રડવાનો અવાજ સાંભળ્યો અને વિચારવા લાગ્યા કે અત્યારે જંગલમાં કોણ રડી રહ્યું છે ? આ તો બાળકોના રડવાનો અવાજ લાગે છે. તરત તેઓ એ દિશામાં ઝડપથી જવા લાગ્યા. ત્યાં નદીકિનારે પહોંચીને જોયું તો ‘દસ’ બાળકો જમીન પર બેસીને રડી રહ્યા હતા. જેવા નજીક પહોંચ્યા કે તેઓ ઓળખી ગયા કે આ તો તેમના જ સહાધ્યાયી સ્વામી પરમાનંદના શિષ્યો છે. તેમની પાસે જઈને પ્રેમથી પૂછ્યું, “શું થયું તમે અહીં શું કરી રહ્યા છો ?  તમે કેમ રડો છો ?” ત્યારે દેવદત્તે કહ્યું કે “અમે દસ શિષ્ય આશ્રમમાંથી જંગલમાં ફરવા માટે નીકળ્યા હતા. પરંતુ નદી પાર કરવામાં અમારામાંથી એક ખોવાઈ ગયો છે. અમે ગણતરી કરી તો નવ જ થાય છે. અમે દસ હતા. દસમો ખોવાઈ ગયો છે.”

 .

મહાત્માજી તરત જ સમસ્યા સમજી ગયા. બધાના મનમાં એક જ વાત નિશ્ચિત થઈ ગઈ હતી કે દસમો ખોવાયો છે. તેથી મહાત્માએ તેમને સાંત્વના આપતા પ્રેમથી કહ્યું, “દસમો અહીં જ છે. તમે ચિંતા ન કરો. હું તમને મદદ કરીશ.” આટલું સાંભળીને બધાએ રડવાનું બંધ કરીને એક અવાજે પૂછ્યું, “ખરેખર ? દસમો અહીં જ છે ? તમે અમને મદદ કરશો ?” “જરૂરથી”.

 .

મહાત્માએ સૌને એક કતારમાં ઊભા રહેવા જણાવ્યું. દેવદત્તને પોતાની પાસે બોલાવીને કહ્યું, “તું ગણતરી કર.” દેવદત્તે ગણતરી કરી. એક, બે, ત્રણ….નવ. જૂઓ નવ જ છે.” તરત જ મહાત્માએ કહ્યું, “તું દસમો છે !”. તરત જ તે બોલ્યો, “ઓહ ! દસમો મળી ગયો. “હું દસમો છું”.

.

શું ખરેખર દસમો મળી ગયો ? શું ખરેખર દસમો ખોવાયો હતો ? દેશ કાળમાં દસમો દૂર હતો ? ત્યાં કેટલા દસમો હતા ? દસે દસ જણ દસમો હતા. કારણ કે જે દસમાને શોધી રહ્યો હતો તે સ્વયં જ દસમો હતો. જે વિચારતો હતો કે દસમો ખોવાઈ ગયો હતો તે જ દસમો હતો. આમ દસમો જ દસમાને શોધી રહ્યો હતો. શોધવાવાળો અને શોધવાનો વિષય બંને એક જ હતા.

 .

એ જ રીતે જીવનમાં આપણે સૌ અનંત સુખ, શાંતિ અને અભયતા શોધી રહ્યા છે. પરંતુ અનંતનો અર્થ જ થાય કે તેમાં તમારો ઉમેરો થઈ ગયો. તમારાથી અલગ, ભિન્ન રહીને તે અનંત ન હોઈ શકે. સૌ કોઈ જાણે છે, “હું છું અને હું ચૈતન્ય છું.” સત, અસ્તિત્વ અને ચિત, ચૈતન્ય તો સૌને ખબર છે. સૌ બાળકો પણ જાણતા હતા કે તેઓ છે અને તેઓ ચૈતન્ય છે. પરંતુ “હું દસમો છું” તે જાણતા ન હતા. એ જ રીતે “હું છું અને હું ચૈતન્ય છું” એ સૌ કોઈ જાણે છે. કોઈને તે કહેવાની જરૂર નથી. છતાં “હું બ્રહ્મ છું, અનંત છું, પૂર્ણ છું” તે કોઈ જાણતું નથી. આમ શોધનાર અને શોધનો વિષય બંને એક જ છે. સાધક સાધ્ય બંને કે જ છે. દસમો જ દસમાને શોધી રહ્યો હતો એ જ રીતે સુખસ્વરૂપ સ્વયં પોતાને શોધી રહ્યો છે. કેમ ? શા માટે ? કારણ કે પોતાને સુખસ્વરૂપ ઓળખતો નથી.

 .

જેવી રીતે એકવાર મનમાં નિશ્ચય થઈ ગયો કે દસમો ખોવાયો છે, અહીં અત્યારે દસમો નથી પછી તો એની શોધ શરૂ થઈ જાય છે. એ જ રીતે મનુષ્યે એકવાર નિશ્ચય કરી લીધો છે કે તે દુ:ખી છે, સંસારી છે, જન્મ-મરણવાળો છે પછી તે પોતાને શોકગ્રસ્ત જ જૂએ છે. તે પોતાને અલ્પ, તુચ્છ માને છે.

 .

જેવી રીતે દસમાની શોધ માટે “અન્યબુદ્ધિ”, અન્ય ઉપદેશકની આવશ્યકતા છે એ જ રીતે પોતાના સાચા સ્વરૂપની ઓળખ માટે પણ સદ્દગુરુની આવશ્યકતા છે. તેથી ગીતામાં ભગવાને ચોથા અધ્યાયમાં કહ્યું કે “તું જ્ઞાનીને શરણે જા, તેમને પ્રણામ કર અને તેમની પાસે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર. તેમને પ્રશ્ન પૂછ. તે તને ઉપદેશ કરશે.” આમ સદ્દગુરુના ઉપદેશના શ્રવણથી જ પોતાના સાચા સ્વરૂપની ઓળખ થાય છે. સદ્દગુરુ પાસે શાસ્ત્રશ્રવણથી જ આત્મા સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ છે એ જ્ઞાન થાય છે. પરંતુ દસમાનું દ્રષ્ટાંત ઘણું સરળ છે. શાસ્ત્રશ્રવણ પછી પણ પોતે અનંત, પૂર્ણ સુખસ્વરૂપ, આનંદસ્વરૂપ છે એ સ્પષ્ટ થતું નથી. કારણ કે જન્મોજનમથી, અનાદિકાળથી આપણે પોતાને દુ:ખી, અલ્પ, જન્મ-મરણવાળા માનીએ છીએ. તેથી સતત શાસ્ત્રશ્રવણથી જરૂર છે. શ્રવણ કર્યા પછી તેના પર મનન કરી સંશય, શંકાની નિવૃત્તિ જરૂરી છે. અને સ્પષ્ટ થયા પછી પોતાને અલ્પ માનવાની, દેહ માનવાની આદત પડી ગઈ છે તેથી નિદિધ્યાસનની પણ એટલી જ આવશ્યકતા છે. એકવાર સ્પષ્ટ, દ્રઢજ્ઞાન થઈ ગયું પછી વ્યક્તિ મુક્ત છે.

 .

( સ્વામિની સદ્દવિદ્યાનંદાજી )